– Ал, ағайын, тегіс жиналсаң, сөзіме құлақ сал, – деді басқарма. – Өздерің білесіңдер, мен жұмысшы әкелем деп кеттім. Ақыры былай болды. Үкімет біздің Бұлғыртау ауданының тоғыз қалқозына елу төрт бала жіберген екен. Жер аяғы шалғай, мен барғанша ересектерін бөлісіп әкетіпті. Соның өзі жақсы болды. Жетісіп отырған ешкім жоқ, түгел кем-кетікпіз. Төрт-бес жұмысшы қосылғаннан азаматтың орны толмас деп, ең ұсағынан таңдап алдым.
– Сабыр, ағайын, сабыр, – деді басқарма қолын көтеріп.
– Менің әкелгенім алты-ақ бала. Бәріңе жетпейді. Және, қазір баурыма салдым деп алып, ертең өгейсітіп жүрсек тағы қазақшылыққа жатпайды. Мүмкін, үкімет әлі де жіберер, сонда қалғаныңа тиеді. Әзір қолда барын құдай жолымен бөлем. Ай, бәйбіше, – деді содан соң дауыстап.
ернін жыбырлатып, ішінен оқып аз бөгелді. Содан соң молақ қолының кеміс шынашағымен балаларды санап шықты. Қағазына тағы бір қарады да балаларды орнын алмастырып, қайта тұрғызды. Тамағын кенеп екі-үш мәрте жөткірініп алып, қағазды мұқият бүктеді де қайтадан қалтасына салды.
Бiлiмнен мол сый-асы,
Балғындардың ұясы. (Мектеп)
Ақыл-ойдың шырағы,
Зәулiм көктей шынары.
Биiгiне бойлаған,
Қанбайды адам құмары. (Бiлiм)
Бiлiмнiң жол басшысы,
Шәкiрттiң қолбасшысы. (Мұғалiм)
Шәкiртке жанашыр,
Мейiрман кiм, жаны асыл? (Ұстаз)
Бiлiмнiң дәнiн тередi,
Балаға тәлiм бередi. (Ұстаз)
Ұшымен қазық
Тор көздi жазық.
Үстiне өттiм,
Асыл сөз жазып. (Дәптер)
Кiшкене құдықтан,
Найза ұшты шыбығым,
Су iшiп құныққан. (Сиясауыт)
Қабы сояу,
Дiнi – бояу. (Қарындаш)
Қысқа таяқ дiңi бар,
Шиырлаған iзiнде
Сайрап тұрар тiлi бар. (Қарындаш)
«Үлкенге — құрмет,кішіге –ізет,»-деген нақылды ата-бабамыз бағзы заманда айтып кеткен.Дегенмен,сондағы «құрмет» дәл бүгінгі таңда өзіндік сипатын,мән-мағынасын,өз қадірін жоғалтып бара жатқан сыңайлы.Олай дейтін себебім де жоқ емес.
Әңгіме,кешегі сабақтан менің алған әсерім жайында болмақ:
Сабақ кезі болатын.Студенттер жарыса сабақ айтып,сабақ айтып болғандары өз бетінше отырған сәт.Кенет,аудиторияға өзіміздің факультетімізге еңбегі сіңген ұстаз,сабақ өтіп жатқан мұғалімнің рұқсатын алып:
«Жігіттер,маған сабақ айтып болғандарың көмек беріп жіберіңдерші,»-деп өз келген себебін түсіндірді.Сабақ айтып болған,бойында ар-ұяты бар жігіттер орнынан тұрып,ағай жаққа беттеді.Бірақ,олардың саны аз болуына байланысты, ағай шетте өз алдында отырған студентке:
«Сенде көмек беріп жіберші,»-деп сұранып еді,әлгі жігіт көңілі түсіп,шеке-басы тырысып,отырған орнынан әрең тұрды да,ағай бастаған топпен бірге сыртқа шығып кетті.
Аудиторияда қалғандар ары қарай сабақтарын жалғастырды.Бір кезде әлгі тырысып кеткен студентіміз жұлқынып қайтып келді.Оның артынша,ағай да кірді.Жігіт ағайды көре сала:
!Менің өз құқығым бар,мен мұнда сабақ оқуға келгенмін.Мен қар күремеймін,»-деп бүкіл аудиторияға жар салды.Жігіт сөзін аяқтап жатқан сәтте,аудиториядан сабағын айтып болған жігіт: «Ағай,оның орнына мен барамын»-деп ағайдың соңынан ерді.Аудитория аң-таң.Барлығының өз ішінде талқылап жатқан тақырыбы қазіргі оқиға.Әркім өз ойын айтып,оқиғаға өз бағаларын беріп жатқандар да бар.
Арада 3-5 минут уақыт өте сыртқа кеткен студенттер аудиторияға оралды.Олардың артынан ағай да кірді.Ағай бұрышта отырған әлгі жігітке қарап:
-«Елімізде,дәл сендей жігіттердің барына ұяламын.Кезінде сен секілді студенттер Желтоқсан оқиғасына қатысып,осы елді,университетті сақтап қалу жолында жандарын пида еткен.Ал сен болсаң,өзің оқып жүрген факультетіңнің алдындағы екі күрек қарды күреуге ерінесің.Ол жақсылық емес,»-деп,өз ренішін білдіріп,студенттерді босатқан мұғалімге алғысын айтып,кете барды.
Осы оқиға маған әсер еткені соншалық,мен группаласым ,сен үшін ұялып отырмын!Сонда,біздің жастарымыздың қазіргі кезде үлкенді құрметтеуден қалып,адамгершілікті ұмытып,өз құқығын дәріптеуіне кім кінәлі?Сенің де ағай секілді ата-анаң бар емес пе?!Ертең дәл осы жағдайды сенің әкеңе біреу жасайтын болса,сен әкеңді қалай қорғайсың?Әлде: «Ол адамның өз құқы,сідікі дұрыс емес,Әке,»-деп әкеңе кінә қоясың ба?Достым,жақсылап ойлан,әлі де кеш емес. «Атаңа не қылсаң,алдыңа сол келеді».Жастайыңнан болашағыңа балта шаппа!Ойлан!Ақылға кел!Үлкенді құрметте.
Бұл орманда болған оқиға еді. Ашық алаңқайда кіп-кішкентай ескі үйшік тұрған. Бірде оны қасынан жүгіріп өтіп бара жатқан тышқан көреді. Тышқан тоқтап:– Сүп-сүйкімді, кіп-кішкентай бұл үйшікте кім бар? – деп сұрайды.Ешкім жауап қайтармайды.Тышқан бос үйшікке кіріп, осында тұрып жатады.Біраз уақыттан кейін үйшіктің маңына секіріп бақа келеді.– Сүп-сүйкімді, кіп-кішкентай бұл үйшікте кім бар? – Мен тықырлауық тышқанмын! Ал сен кімсің?– Мен бақылдауық бақамын. – Кел, бірге тұрайық.Бақа «бақ-бақ!» деп бақылдап, үйшікке секіріп кіреді. Тышқан екеуі тіл табысып, бірге тұрады.Енді үйшік қасына ытқып-ытқып қоян жетеді.– Сүп-сүйкімді, кіп-кішкентай бұл үйшікте кім бар? – деп сұрайды.– Мен тықырлауық тышқанмын! – Мен бақылдауық бақамын. Ал сен кімсің?– Мен қорқақ қоянмын!– Кел, бірге тұрайық.Қоян да үйшікке кіреді. Осылай үшеуі бірге өмір сүре бастайды.Алыстан бұл үйшікті түлкі көреді. Ақырын басып жақын келіп, терезесін қағады да:– Сүп-сүйкімді, кіп-кішкентай бұл үйшікте кім бар? – деп сұрайды.– Мен тықырлауық тышқанмын! – Мен бақылдауық бақамын. – Мен қорқақ қоянмын! Ал сен кімсің?– Мен қу түлкімін!– Кел, бірге тұрайық.Үйшіктен түлкіге де орын табылды. Достар енді төртеу болды.Үйшікке тілі салақтап, айналасына алақ-жұлақ қарап қасқыр жетеді. Ол есікті қағып, қырылдаған дауысымен:– Сүп-сүйкімді, кіп-кішкентай бұл үйшікте кім бар? – деп сұрайды.– Мен тықырлауық тышқанмын! – Мен бақылдауық бақамын. – Мен қорқақ қоянмын! – Мен қу түлкімін! Ал сен кімсің? – Мен сұр қасқырмын!– Кел, бірге тұрайық.Қасқыр қысыла-қымтырыла ішке кіреді. Әйтсе де кіп-кішкентай үйшікке бесеуі де сыйып кетеді. Барлығы қосылып, ән айтады. Тату-тәтті өмір сүреді.Бір күні жидек теріп жүрген аю үйшік тұрғындарының салған әнін естиді. Ол үйшікке жақын келіп, бар дауысымен:– Сүп-сүйкімді, кіп-кішкентай бұл үйшікте кім бар? – деп ақырады.– Мен тықырлауық тышқанмын! – Мен бақылдауық бақамын. – Мен қорқақ қоянмын! – Мен қу түлкімін! – Ал мен болсам, сұр қасқырмын! Ал сен кімсің?– Мен қорбаңбай аюмын! – Кел, бірге тұрайық.Аю ары-бері тырбыңдап үйшікке кірмекші болады. Бірақ оның басы енгенімен, денесі сыймайды. Амалы таусылған аю:– Ендеше мен үйшіктің шатырына шығып тұрайын, – дейді.– Жоқ, сен дәусің! Сені кішкентай үйшігіміз көтере алмайды. Қиратасың ғой, – деп шырылдайды іштегілер. – Қорықпаңдар, түк те болмайды, – деп аю олардың сөздеріне құлақ аспайды.Кіп-кішкентай үйшіктің тұрғындары амалсыздан келіседі. Аю қорбаңдап үйшіктің төбесіне шығады. Сол-ақ екен, ескі үйшік сықырлап, шашылып қалады. Тықырлауық тышқан, бақылдауық бақа, қорқақ қоян, қу түлкі, сұр қасқыр – барлығы аман-есен үйшіктен шығып үлгереді.Аюға олар ренжімейді. Қайта барлығы бірігіп, бөренелерді тасып, тақтайларды сүргілеп, жаңа үйшік тұрғызуға кірісіп кетеді. Осылайша, достар өздеріне әп-әдемі, жап-жаңа үйшік соғып алыпты.
Атау с. айту, жүру
ілік с. айтудың, жүрудің
барыс с. айтуға, жүруге
табыс с. айтуды, жүруді
жатыс с. айтуда, жүруде
шығыс с. айтудан, жүруден
көмектес с. айтумен, жүрумен.