1. Тонік, як і ўсе вясковыя дзеці, дапамагаў маці па гаспадарцы, пасціў кароў, а ў вольны час, "прыгнаўшы на дзень" быдла, гуляў ля рэчкі, купаўся, лавіў ракаў, "катаў па вуліцы рэхву", нават спрабаваў лазіць у чужы сад па яблыкі.
2. Паліцаі прыйшлі сярод ночы, разбудзілі грукатам і напалохалі хлопца, прымусілі сярод ночы ісці з імі і паказваць, у каго ёсць коні. Тонік разгубіўся, бо паліцыянтаў было багата, яны ўсе былі ў чорным, "з аўтаматамі на грудзях, з нейкімі малаватымі на булаватых галавах пілоткамі" і ліхтарыкам свяцілі яму ў вочы. Тоніку ў тую хвіліну ўзгадаўся і Піліпаў Васька, якога ледзь не застрэлілі немцы толькі за тое, што скоса глянуў на іх. Ён паказаў на хату Мокуця, назваў іншых, у каго былі коні. Але пра партызанаў ён не сказаў нічога, хоць і ведаў пра Верчынага Сярожу.
3. Калі ў вёсцы з’явіўся Мокуцеў конь, а самога гаспадара не было, Тоніка апанаваў страх: "А што будзе, калі не вярнуўся? Гэта ж усе ведаюць, што я быў за старасту, і адразу падумаюць — удаў Мокуця". I гэта думка ўжо не пакідала хлопца. А калі прыйшла звестка, што застрэлілі Мокуця, пабаяўся выходзіць на вуліцу. Тонік спрабаваў расказаць Арсеніку пра тое, што гэта ён расказаў паліцыянтам, што ў іх ёсць конь, але не змог.
4. Тонік недалюбліваў і баяўся свайго суседа Сямёна Мокуця за тое, што той злавіў большага Жолудзевага хлопца і "нашастаў па вушах", калі ён з двума Жолудзевымі залезлі ў іхні сад. Сам Тонік уцёк, прашыўшыся пад дрот але зачапіўся за калючку і разлупіў новую кашулю. За гэта яму дасталася ад маці, але гэта дробязь у параўнанні з тым, што чакае яго, так думалася хлопцу, пры сустрэчы з Мокуцем: "мужчыны, пэўна, б’юцца не так". Страх перад бацькам Арсеніка пасяліўся ў яго душы. Таму і узрадаваўся хлопец, што не будзе каго баяцца, калі Мокуця забяруць у абоз.
Усведамленне сваёй віны з’явілася ў хлопца тады, калі прапаў Мокуць. Тонік назіраў за Арсенікам, які чакаў свайго бацьку, і яму станавілася ўсё цяжэй і цяжэй. Ён быў шчырым і сумленным хлопчыкам, таму так невыносна было яму жыць з адчуваннем віны.
5. Доўга цярпець такія душэўныя пакуты Тонік не змог і прызнаўся Арсеніку: "Я ўдаў твайго бацьку... , калі быў за старасту. Але ж я не ведаў, што яго застрэляць". I ў тую ж ноч Тонік захварэў, ён гарэў, як агнём. Маці ўсю ноч сядзела над ім і ратавала хлопца.
6. Апавяданне атрымала такую назву, магчыма, таму, каб аўтару праз супрацьпастаўленне лягчэй было данесці да нас думку, што салодкія яблыкі сталі прычынай горкіх хвілін у жыцці Тоніка.
7. Сваё паведамленне пра Тоніка можна пачаць так:
<span>Дзесяцігадовы Тонік знешне быў падобны да "незапісанага ў метрыку бацьку": такі ж таўстагубы і гэтак жа "зацята глядзеў спадылба" . Нават насіў бацькаву мянушку — Паплісты. Жыў ён удваіх з маці. Як і ўсе вясковыя дзеці, любіў гуляць ля рэчкі, купацца, бегаць з хлопцамі катаць рэхву. Але жыў Тонік у той час, калі любая дзіцячая забава магла стаць трагедыяй. Гэта была вайна..</span>
Што такое сумленне? Гэта ўсведамленне сваёй адказнасці, здольнасць прымаць рашэнні і дзейнічаць, зыходзячы з меркаванняў маральнасці і маралі. Гэта мастацтва самога сябе ацэньваць і выхоўваць, караць і хваліць. Гэтак жа, як галодны не пераканае сябе ў сытасці, а стомлены і змучаны - у тым, што ён поўны сіл, так і сумленне не дазваляе нам думаць, што мы зрабілі добра, калі мы паступілі - дрэнна.
Навошта патрэбна (і ці патрэбна?) Чалавеку сумленне?
Для чаго яму дадзены гэты непадкупны суддзя і кантралёр ўсіх яго дзей, які турзае і асьцерагае яго?
Калі б людзі не валодалі сумленнем, то кожнаму з нас патрабаваўся б наглядчык, які накіроўваў бы ўсе нашы крокі, вучыў, выхоўваў і сачыў за кожным нашым учынкам. Над намі няма гэтага пастаяннага вонкавага кантролю, але ёсць іншы - унутраны - наша сумленне.
Мы адчуваем яе, калі ганарымся сабой або мучымся ад усведамлення ўласнай віны. Мы звяртаемся да яе, калі здзяйсняем выбар. Яе голас накіроўвае нас, калі мы ідзем па дарозе жыцця да сваёй мэты. Вось навошта чалавеку сумленне - каб мы самі маглі разабрацца ў тым, што адбываецца з намі і вакол нас, і кіраваліся вернымі арыенцірамі.
Як накіроўвалы, які кантралюе фактар сумленне неаддзельная ад маралі і маральнасці. У ёй, як у люстэрку, адлюстроўваецца дабрыня і сумленнасць чалавека, яго матывы і каштоўнасці, перакананні, воля і характар. І калі ён паступае супраць сумлення - значыць і супраць сябе таксама, змяняючы сабе і не зважаючы на ўсё самае важнае і дарагое.
Сумленне жорсткая ...
Суд сумлення бязлітасны. Можна падманваць іншых, але не сябе: перад сабой мы заўсёды гранічна адкрытыя. Пераступаючы рысу, мы мучымся і перажываем амаральнасць сваіх учынкаў. У перажываннях нараджаецца раскаянне, разуменне свайго доўгу і прыняцце правільнага рашэння.
... але сумленне і спакойна адносіцца
Калі б у жыцці кожнага чалавека сумленне мела такое значэнне, была б заўсёды бесстаронняй, наша грамадства не ведала б хлусні і здрады і было дабрэй і больш шчаслівым. Значыць, з уласнай сумленнем можна дамовіцца? Калі не падмануць, то усыпіць яе пільнасць, апраўдацца, пайсці на кампраміс.
Чалавек, каб палегчыць сабе жыццё і зменшыць пакуты сумлення, прыдумаў нямала спосабаў:
Ён топіць сумленне ў віне, забаўках і наркотыкі, поўным абыякавасці да ўсяго.
Глушыць яе мітуснёй і фармалізмам, цякучкай штодзённасці.
Апраўдвае сябе. Калі ў мяне не склаліся адносіны з бацькамі - так таму, што яны мяне зусім не любяць. Калі мае веды павярхоўныя і абмежаваныя, я дрэнна утвораны і не імкнуся развівацца - дык я і не вучоны, і самым разумным станавіцца не збіраюся. А калі я несумленны, прагны або жорсткі - так усе такія, усе хлусяць, крадуць і крыўдзяць іншых.
І не так страшныя гэтыя спробы апраўдацца і схавацца ад перажыванняў, як само адсутнасць гэтых перажыванняў. Адсутнасць унутранай сілы, маральнага стрыжня. Адсутнасць сумлення.
Сумленьне павінна быць добрай
Але слепа прытрымлівацца маралі не менш небяспечна, чым ігнараваць яе. Бо маральныя нормы не даюцца нам гатовымі, маральныя ўчынкі - заўсёды удумлівыя, добрыя, прасякнутыя павагай да навакольных і клопатам пра іх. Паступіўшы па сумлення і сказаўшы праўду, часам можна нанесці непапраўную шкоду чалавеку, яго сям'і і яго адносінам з іншымі людзьмі. А зрабіўшы «добрае» справа або даўшы савет у нейкай адказны момант жыцця - які рызыка мы бярэм на сябе?
Вось так складанае і неадназначнае ролю сумлення ў жыцці чалавека. Фармуючы пад уплывам выхавання і самавыхавання, эмоцый і ўражанняў, мацуючыся разам з развіццём волі і асобаснай пазіцыі, яна павінна быць цвёрдая і пільным, але ў той жа час дабра і спагадная. І гэта якасць трэба ўзгадоўваць ў сабе, вымераючы правільнасць сваіх учынкаў ўнутранымі прынцыпамі і інтарэсамі іншых, прыслухоўваючыся да голасу свайго сумлення. Часам гэты голас ціхі і дрэнна адрозны, ён тоне ў шумных гармідару, заглушаецца гукамі радыё і тэлевізара, перабіваецца газетамі, часопісамі і пусты балбатнёй. Але застаўшыся сам-насам з сабой, мы можам пачуць яго. І застацца вернымі сабе і сваёй сумлення.
У жыцці чалавека часта падсцерагае бяда, але калі звяртацца да Бога, ісці ў царкву, то адразу становіцца лягчэй.
Есць выпадкі, калі па малітвах людзі вылечваліся.
Бог – гэта дабро, а ў казках Георгія Марчука заўсёды добрыя сілы перамагаюць зло.
Ганначка ў казцы “ Чужое багацце” заўсёды паўтарала словы малітвы, якую перадала ёй маці, таму ўсе нягоды яна перамагла.