Сөз сүйектен өтедi, таяқ еттен өтедi. Сөз қуған пәлеге жолығады. Өлең-сөздiң патшасы, сөз сарасы. Жиналыста Марат баяндама алды. Тiл қаруы-сөз, сөз қаруы-ой. Мұралардың ең қымбаты-сөз. Адам да, нәрсе де тозбайды, ал сөз мәңгi жасайды. (соңғысы, вроде осылай).
Кекірейип турған бидай .
- Бугін ауа сондай кушті кун жарқырап тур. Солай емес па деп сурады.
-Ия бугін ауа таза, жағымды. Сеннен бір зат сұрайын. Неліктен осы сенін басын кекірейип тур.
-Менін басым көкке карап тур достым. Ал сенің басың ше? Төмен карай салбырап тур. Мен сыяқты көкке карап турмайсың ба.
-Мен қанша салбырап турсамда халықыма пайдам көп. Мен пайдалы өніммін. Біз екеуімізде халқымызға пайдалы өнімбіз.
- Ой менің пайдам сенікінен көп. Мен биікке қарап өскенмін.
-Достым булай тәкаппар болма. Басым төмен салбырап өссе де шукир халқымның бизлерге алғысы рахметті шексіз. Сыпай болайық.
Сонда Кекірейип турган бидай ойланып қалды.
-Біз шыны менде пайдалы өнімбіз. Бізге жабайы шөптердің көп кесірі тійеди.
-Достым қапа болма бізді ол жабайы шөптен адамдардың өздері қорықтайды.
Азамат ердің баласы,
Атадан алтау тумас па?
Атадан алтау туғанмен,
Ішінде оның біреуі,
Арыстаны болмас па?
-дейді ол.
Бұхар өлеңдері тұспал нақылдарға құрылған шешендік үлгісін танытатын мәнді тшығармалар:
Етекті кесіп жең болмас,
Ежелгі дұшпан ел болмас.
Қара қойдың терісін,
Сабындап жусаң ағармас.
Қараша торғай қаз болмас,
Шағала келмей жаз болмас.
Шаңқан болмай,боз болмас
Іштен қыңыр туғандар,
Тезге салса түзелмес.
Ежелгі дос жау болмас.
-деп жырау табиғи құбылыстарға адам өмірінің заңдылықтарын салыстыра мәнді ой толғайды. Оның бұл сияқты афоризмдерге толы мәтелдері, шешендік үлгісіндегі сөздері әрі шебер, әрі терең мағыналы:
Қатын алма төреден.
Қатын алсаң төреден,
Еркегі болар жау жанды,
Ұрғашысы мал жанды.
Төре берер ұл туса
Аузы кетпес парадан.
Жыраудың нақылдары ішінде бұрын баспа бетін көрмеген мына жолдары бар:
Ақсаған құлан қадірін,
Айдалада қақ білер.
Төс айылдың батқанын
Иесі білмес, ат білер.
Ер жігіттің қадірін,
Ағайын білмес, жат білер.
Жорық жолы болуын
Қария білмес, сәт білер.
Халық мәтелдері стилінде келетін жыраудың бұл нақылдары да өмір тәжірбиелеріне негізделген, ақынның өз тұсында үстем болған салт-санаға сай толғап, тақпақтай сөйлеу өнеріне жетік шешен ьолғанын танытады.
Бұхар өлеңдерінің кейбіркулерінақыл терме түрінде келеді:
Жал, құйрыға қаба деп,
Жабыдан айғыр саплмаңыз!
Қалың малы арзан деп,
Жаман қатын алмаңыз!
Жабыдан айғыр салсаңыз,
Жауға мінер ат тумас.
Жаман қатын алсаңыз,
Топқа кірер ұл тумас.
-деген афоризмге толы жыр жолдарынан жырау ойының нақты дәлдігімен қатар тура жолды көрсеткен өмірлік бағытын байқаймыз.
Жырау ойды тереңнен меңзейді. Не жақсы, не жаман, өмірде қайтпек керек, қайтсек істеген ісіміз жақсылық болмақ деген сұрауларға жауап беруде оның өзіндік соқрағы бар. Қай мәселені көтере де сара жол, ақиқатын ашып береді. Адами болмыстың биік шыңына жетудің бағытые көрсетеді. Мысалы:
Жар басына қонбаңыз,
Дауыл соқса үй кетер.
Жатқа тізгін бермеңіз,
Жаламенен бас ктер.
Жаманмен жолда болсаңыз,
Көрінгенге күлкі етер.
Жақсымен жолдас болсаңыз,
Айырылмасқа серт етер.
-деген толғауы осының айғағы.
Бұхар өмір сүрген дәуір- қазақ даласында жоңғар шапқыншылығының күшейіп тұрған тұсы. Ел ішінде алауыздық белең алып, ханнн қайыр, қарадан ынсап кеткен, Бұхар сөзімен айтқанда:
Ай заман-ай, заман-ай,
Түсті мынау тұман-ай,
Істің бәрі күмән-ай
-болған заман. Елден береке кеткенде діннің де мешеу тартатын тұсы. «Ораза, намаз тоқтықта» дегенді ту етіп ұстаған қазақ халқы үшін аласапыран заманда діннің де керегі шамалы екенін аңғару қиын емес. Ал діннің халық рухы үшін қаншалықты қажеттілігі бар екенін түсінген Бұхарға діннен ауытқи бастаған халықтың қаракеті құрдымға кетумен бірдей. Сондықтан ол:
Бірінші тілек тілеңіз,
Бір аллаға жазбасқа.
Екінші тілек тілеңіз,
Ер щұғыл пасық залымның
Тіліне еріп азбасқа .
Үшінші тілек тілеңіз,
Үшкіліксіз көйлек кимеске.
Төртінші тілек тілеңіз,
Төрде төсек тартып жатпасқа.
Бесінші тілек тілеңіз,
Бес уақытта бес намаз,
Біреуі қаза болмасқа.
-деп хақтың жолында пенделіктің көмескіленіп, рухани тазаруға жол ашылатынын, ал рухани тазалықтың төрінде тек жақсылыққа жол берілетінін жырау тұспалдап танытады.
Абылай тұсындағы тынмсыз жорықтардың ел берекесін кетіріп жатқан кезеңінде ханға айтқан жырау ақылдарының ең тиімдісі- қазақтың өзара бірлігін сақтауға, одан кейін көрші елдермен алыс-беріс жасап, жауласпай тату өмір сүруге үндеу болса керек:
Өлетұғын тай үшін,
Қалатұғын сай үшін,
Қылмаңдар жанжал, ерегіс
-деп, ол мал немесе жер үшін өзара жанжалдасуға қарсы шығады. Ағайыншылық-татулық-елді берекелі ететін ең қажет нәсре деп біледі.
Мұсылманның баласы,
Сірә, бір кеңес құрыңыз,
Бірауызды болыңыз!
<span>Ақын бірауызды, ынтымағы күшті елді осылай армандап, сондай елдің ғана болашағы мол олатындығына сенім білдіреді. «Ағайын тату болса, жат жанынан түңілер» деген халық мәтелін қоштай сөйлеп, ол тату-тәтті өмірді аңсайды:</span>
1,Кейіпкерлері тарихта болды деген дерек бар немесе айтушылары өмір сүрді деп сендіре айтатын жырмен, қара сөзбен айтылатын әңгіме түрін аңыз әңгіме дейміз. Айтушылар кейде Қорқыттың , Қожанасырдың жүрген жері , моласы деп нақты жерлерді де айтады. Мүмкін аталған жандардың өмір сүруі де , болғаны да рас шығар, тек уақыт өті келе , кейбір оқиғалар ұмытылып, кей оқиғаларға сюжеттер қосылып өзгеріп, қырналып, толығып басқаша сипат алуы мүмкін.
2,Асан қайғы . Аңызда баянадалатын кезге қарағанда , Асан қайғы Әз-Жәнібек ханмен бір уақытта өмір сүрген. Ол- қай кезде қазақ үшін Жерұйық іздеген, Сырды, Ертісті Сарыарқаны көрген, әрқайсына баға берген, ел үшін желмаяға мініп дүниені аралаған аяулы, отаншыл қарт. Ал кейде ханға қарсы шыққан, кейде қолдаған, ел басқаруда ақыл берген данышпан. Енді бірде бәрінен безген қайғылы ақсақал. Асан туралы аңыздарда сәуегейлік сарындарда бар.
Жиренше мен Қарашаш. Жиренше Әз-Жәнібекпен қатар өмір сұрген делінген мәлімет бар. Ол- сөзге шешен, тапқыр жан. Ұшып бара жатқан қаңбаққа "Қайд а баражатқынын білші " деген соң шауып барып, келіп, "сұратқан хан ақымақпа, сұраған сен ақымақ па?" деп жауап беріп айтуынан оның ұшқыр ой иесі екенін байқауға болады.
Алдар Көсе.Бұл-көшпелі халықтың ерекше ұнатқан кейіпкері. Алдар-шешен ғана емес, өте қу, айлакер . Оның халық ұнатпас Шығайбайдың байды әбден алдап асын қулықпен жеп,кетерінде Бізбикеш қызын алып кетуі соны көрсетеді.